Muzyka staje się nośnikiem treści ukrytych w melodiach, rytmach, ruchu, tańcu i instrumentach. Kontakt z muzyką ludową pozwala w sposób naturalny i niewymuszony pogłębiać dziecięcą wiedzę o korzeniach kultury, a także umożliwia niecodzienne przeżycie artystyczne, które nierzadko wynika ze specyfiki materiału muzycznego budującego muzykę ludową.
CZYM JEST FOLKLOR?
Termin „folklor” wywodzi się z angielskiego pojęcia folklore (folk – z ang. lud, lore – z ang. wiedza, nauka). Po raz pierwszy słowo „folklor” pojawiło się w połowie XIX wieku, dokładnie w roku 1846. Za pomysłodawcę tego pojęcia uważa się Wiliama Thomsa (pseudonim: Ambrose Merton), który zaproponował zamianę dotychczasowo stosowanych określeń, takich jak: „starożytności ludowe” czy „literatura ludowa”. Od momentu propozycji W. Thomsa powstało wiele zróżnicowanych definicji folkloru, wśród których zauważa się dwa kierunki:
- Ścisłe połączenie i zawężenie folkloru do związków z literaturą ludową (baśnie, podania, legendy, porzekadła, pieśni, ballady, przysłowia, zagadki itp.).
- Powiązanie z etnografią, która rozszerza zakres pojęcia folkloru o muzykę, taniec, instrumenty, stroje, zwyczaje, obrzędy itp. Kompilując obie tendencje, w definicji pojęcia folkloru znajdują się zatem kultura tradycyjna, obyczaje, zwyczaje, rytuały i obrzędy, również te związane z religią i wierzeniami. Znajdziemy w niej ponadto ludową twórczość artystyczną: literaturę, pieśni, przyśpiewki, baśnie, legendy, taniec, instrumenty, stroje itd.
Zdaniem wielu badaczy folklor jest zamkniętym etapem twórczości artystycznej. Wpływ na to mają mieć takie czynniki jak globalizacja, ujednolicenie i migracje między społeczeństwami, co utrudnia rozwój kultury ludowej danej społeczności. Zarówno we współczesnej kulturze masowej, jak i w twórczości artystów tzw. kultury wysokiej zauważa się jednak czerpanie ze źródeł kultury ludowej, która może stanowić trzon nowych i wartościowych dzieł lub być ich inspiracją. W tym aspekcie warto wspomnieć o trzech płaszczyznach folkloru, zaproponowanych przez Józefa Bursztę:
- folklor tradycyjny – rozumiany jako zanikający, wiejski, obejmujący klasyczne gatunki literatury mówionej oraz wokalno-muzyczne i taneczne formy dawnej obrzędowości;
- folklor rekonstruowany (inaczej: sceniczny, widowiskowy), polegający na intencjonalnym podtrzymywaniu tradycyjnych gatunków i treści folkloru klasycznego, a także na rekonstrukcji zanikłych już form obrzędowych z ich wyuczoną i stylistycznie opracowaną warstwą wokalną, instrumentalną i taneczną;
- spontaniczny folklor współczesny, wykazujący związki folklorem tradycyjnym, obejmujący teksty i obrzędy wyuczone, opracowane stylistycznie i przedstawiane w sytuacjach celowo zaaranżowanych (zespoły instrumentalne, wokalne i taneczne wykonujące tradycyjne utwory i tańce ludowe). W tym obszarze znajdziemy żywiołową i zmienną twórczość, która jest uwarunkowaną sytuacją, w jakiej się przejawia. Tym samym można stwierdzić, że folklor nie jest „zakończoną księgą”, ale nowe rozdziały kultury ludowej wciąż się tworzą.
Wśród definicji folkloru pojawia się próba wyszczególnienia „folkloru muzycznego”. Zdaniem etnomuzykologa i etnografa Bogusława Linetta, folklor muzyczny obejmuje „całokształt zjawisk muzycznych, będących własnością danej społeczności, czyli jej kulturę muzyczną”. Według autora, w zagadnieniu folkloru (muzycznego) znajdujemy świadomość muzyczną, styl muzyczny (skale muzyczne, charakterystyczne zwroty melodyczne i rytmiczne, melizmaty, dynamikę, agogikę, zasady wersyfikacji i prozodii), repertuar (melodie instrumentalne i wokalne, teksty pieśni) oraz technikę wykonawczą. Istotnym aspektem folkloru muzycznego są również zróżnicowane okoliczności prezentacji muzycznej, która zmienia się względem sytuacji mających miejsce w społeczności (uroczystości świeckie i religijne). Muzyka ludowa od zawsze była związana z życiem codziennym, kulturą, przyrodą i religią. Wiedząc, jak szeroko zakrojony był obszar muzyki ludowej, można stwierdzić, że folklor muzyczny stanowił niegdyś doskonałe narzędzie kształtowania i stymulowania rozwoju umiejętności i zdolności muzycznych. Z tego cennego i bogatego repertuaru muzyki ludowej korzysta się także współcześnie podczas zajęć edukacji muzycznej.
MUZYKA LUDOWA W EDUKACJI MUZYCZNEJ DZIECKA
Muzyka ludowa niezwykle często stanowiła inspirację w twórczości kompozytorów. Okres romantyzmu, kiedy to kultura ludowa stawiana była na najwyższym miejscu wśród najważniejszych wartości narodu, stanowił niejako preludium do czerpania z folkloru. W kolejnych stuleciach pojawiały się utwory, w których aspekt muzyki ludowej był mocniej lub słabiej akcentowany, jednak jego elementy pojawiały się już nieprzerwalnie (również w dziełach muzyki współczesnej słyszy się zainteresowanie „ludowizną”). Jak zauważają historycy, w czasach niewoli narodowej kompozytor był do pewnego stopnia wyrazicielem myśli i potrzeb społeczeństwa, a jego dzieła, odwołując się do bliskiej ludziom muzyki ludowej, stanowiły szczególny rodzaj wsparcia i nieprzerwalnego krzewienia patriotyzmu.
Muzyka ludowa stanowi także narzędzie w propozycjach metodycznych i systemowych pedagogiki muzyki. Największy nacisk na wykorzystanie melodii ludowych w dziecięcej edukacji muzycznej kładł Zoltán Kodály, którego zdaniem folklor to „ojczysty język muzyczny” (o głównych założeniach koncepcji edukacji muzycznej Zoltána Kodályego pisałam we wcześniejszych artykułach). Pedagog zauważył, że czynne uprawianie rodzimej muzyki ludowej, szczególnie gdy proces ten rozpoczyna się od najmłodszych lat, w sposób naturalny wprowadza dziecko w świat muzyki, a wykorzystanie w tym celu własnej mowy (i śpiewu), jej melodii, różnic i znaczeń, w oparciu o język rodzimy, pozwala na łatwiejsze zrozumienie złożoności muzyki i płynne wejście do świata muzyki artystycznej, często mającej swoje źródła w folklorze.
Katarzyna Dadak-Kozicka, badaczka i popularyzatorka koncepcji Zoltána Kodályego w Polsce, wskazuje na szereg funkcji tego systemu, które ujawniają jego wyjątkowe wartości wychowawczo-kształcące. Autorka wymienia takie funkcje jak:
- zabawową, która pozwala na wczesne wykształcenie otwartej postawy dziecka oraz wzmocnienie odczuwania radości z aktywności muzycznej,
- ogólnorozwojową, która odnosi się do wspierania kompetencji fizycznych, fizjologicznych i poznawczych (koncentracja uwagi, pamięć, spostrzegawczość, wyobraźnia, myślenie abstrakcyjne),
- integrującą, której celem jest nauka wrażliwości na potrzeby i możliwości drugiego człowieka – zrozumienie, akceptacja, tolerancja i współdziałanie,
- poznawczo-muzyczną, która polega głównie na podświadomym przyswajaniu wzorców, form i stylu muzycznego języka (funkcja ta wyraża się w stopniowym zapoznawaniu dziecka z różnego rodzaju pieśniami, co z kolei swój wzorzec ma w procesie nauki mowy ojczystej),
- estetyczną, będącą rezultatem najgłębszego poznania dzieła muzycznego wyrażonego w formie pięknego wykonania,
- ekspresyjno-twórczą, która stanowi najpełniejszy wyraz przyswojenia muzyki, wyrażony w formie wewnętrznej potrzeby ekspresji własnej twórczości muzycznej.
Podstawowym materiałem muzycznym wykorzystywanym w koncepcji Zoltána Kodályego jest węgierska pieśń ludowa. Przeniesienie założeń edukacji muzycznej węgierskiego pedagoga na grunt polski jest zatem jak najbardziej możliwe, bowiem, podobnie jak Węgry, posiadamy bogaty dorobek muzyki ludowej. Wiele polskich tekstów pieśni i zabaw muzycznych odznacza się uniwersalnym, ponadczasowym charakterem. Z drugiej strony – każdą melodię ludową można wykonać na instrumentach, co wskazuje na jej szeroki wachlarz możliwości dydaktycznych. Dokładając element ruchu, uzyskujemy wieloaspektowe i wielopłaszczyznowe narzędzie edukacyjne.
Wykorzystanie folkloru muzycznego w dziecięcej edukacji muzycznej wiąże się z umiejętnym wyborem najcenniejszych i najwartościowszych dzieł. Jak słusznie zauważa Dominika Lenska, folklor dziecięcy jest obszerny i obejmuje różne formy utworów opartych na słowie, muzyce, tańcu, geście. Autorka wskazuje na trzy grupy folkloru muzycznego dziecka:
- Materiał stworzony przez dorosłego w celu zabawiania dzieci (rymowanki, śpiewanki, kołysanki),
- Utwory będące wynikiem adaptacji przez dzieci wybranych elementów kultury osób dorosłych (gry i zabawy ruchowe z towarzyszeniem tekstu mówionego i śpiewanego),
- Dzieła będące rezultatami wewnętrznej potrzeby ekspresji twórczej dziecka. Obok stopniowania trudności w obszarze języka istotnym elementem wprowadzania folkloru muzycznego do edukacji dziecka jest stopniowanie trudności muzycznych (od prostych rytmicznie wyliczanek, poprzez charakterystyczne dla polskiej muzyki ludowej motywy tonalne, aż do muzyki profesjonalnej).
PROPOZYCJE PRAKTYCZNE – RYTMICZNE WYLICZANKI. PRACA Z WYLICZANKAMI
Siała baba mak; Kipi kasza, kipi groch i A ja sobie ogrodniczka
Wszystkie prezentowane utwory są przykładami muzyki ludowej.
W kulturze ludowej niezwykle popularne wśród dzieci były różnego rodzaju wyliczanki, których celem było rozpoczęcie lub wprowadzenie do zabawy. Zapoznając dzieci z muzyką ludową, warto rozpocząć od tych prostych form, które same w sobie mogą stanowić zabawę rytmiczną. Wśród popularnych wyliczanek można wymienić takie jak: Entliczek, pentliczek, Siała baba mak, Kipi kasza, kipi groch.
Każdą z tych wyliczanek można wykonać, nie tylko ją wypowiadając, ale również ruchem, z wykorzystaniem gestodźwięków (body percussion) lub na instrumentach.
